Hieronder volgt in paragraaf 3.1 een cijfermatig overzicht van 2020 over de inkomende en afgehandelde zaken, productie, mediation, productiviteit en kosten, werkvoorraden, kwaliteitsnormen, publicatiegraad, appelpercentages en wrakingsverzoeken. In paragraaf 3.2 worden personele cijfers weergegeven en in paragraaf 3.3 wordt ingegaan op bedrijfsvoeringsaspecten zoals financiën, duurzaamheid, social responsibility, datalekken, klachten en verschillende risico’s. Daarna volgen meer cijfermatige aspecten zoals de kostenspecificatie, productgroepprijs en minutentarieven.

De coronacrisis heeft in 2020 groot effect gehad op de gang naar de rechter en de processen binnen de Rechtspraak. Dit heeft invloed gehad op bijvoorbeeld de instroom van zaken, productie, doorlooptijden, inzet van personeel en de financiën. Het trekken van conclusies op basis van de cijfers over 2020 is daardoor moeilijk, omdat niet altijd duidelijk is hoe de ontwikkelingen zonder de effecten van corona en de daarvoor genomen maatregelen zouden zijn geweest.

Inkomende zaken
Algemeen beeld van de ontwikkeling van inkomende zaken

In totaal werden in 2020 ruim 1,39 miljoen zaken aangebracht bij de gerechten, ongeveer 143.000 zaken minder dan in 2019. De maatregelen om verspreiding van het coronavirus te beteugelen, hebben een rol gespeeld bij de afname van het aantal nieuw aangebrachte zaken. In figuur 1 en tabel 1 is te zien dat voor de meeste rechtsgebieden het aantal ingekomen zaken in 2020 lager was dan in 2019. Deze afname was bij sommige rechtsgebieden fors, zoals bij het College van Beroep voor het bedrijfsleven (CBb), vreemdelingenzaken bij de rechtbanken, de Centrale Raad van Beroep (CRvB), zaken bij de gerechtshoven en bij kantonzaken. Alleen bij belastingzaken, aangebracht bij de rechtbanken, was er een forse stijging van het aantal ingekomen zaken. De ontwikkelingen per rechtsgebied die het meest in het oog springen, worden hieronder beschreven.

Productie in aantal zaken
Productie per rechtsgebied

Inkomende zaken worden behandeld en afgedaan. De meeste zaken bij de Rechtspraak worden gefinancierd als ze worden afgedaan. Het aantal zaken dat de Rechtspraak gefinancierd krijgt, wordt ook wel productie genoemd. Sommige zaken worden echter bij instroom gefinancierd. Dit geldt voor toezicht op de afwikkeling van insolventies (faillissementen, surseances van betaling en schuldsaneringsregelingen), omdat de afwikkeling van de insolventies lang kan duren. Er zit daarom een klein verschil tussen productie in aantal zaken en het aantal afgehandelde zaken.

Figuur 2 toont de verdeling van de productie over de verschillende rechtsgebieden. Naast de absolute aantallen zaken in de blauwe balken, is ook de verdeling van de werklast over de verschillende rechtsgebieden (in de roze balken) weergegeven. Werklast is een gewogen productiemaat, die rekening houdt met verschil in bewerkelijkheid van verschillende zaken. Kantonzaken zijn relatief licht (minder bewerkelijk, dus lage werklast), terwijl bestuurszaken en hoger beroepen vaak meer werk kosten (bewerkelijker zijn, dus hoge werklast).

In tabel 2 is de productie in aantal zaken weergegeven. Vanwege de verminderde instroom van zaken en de verstoorde verwerking ten gevolge van de coronacrisis en maatregelen daaromtrent, ligt de productie sterk lager dan in 2019. Alleen belastingzaken bij de gerechtshoven en het CBb zagen groei. Vooral de afname van productie van kantonstrafzaken was fors, namelijk 55 procent. De totale productie van strafzaken bij de rechtbanken en hoven daalde licht, maar als we naar de productie van de hoofdzaken (de ter zitting gebrachte zaken) en de ontnemingsvorderingen kijken, was er wel een sterke daling. De productie van strafhoofdzaken bij de rechtbanken daalde met 21 procent, ontnemingen met 37 procent en strafhoofdzaken en ontnemingen bij de hoven met 20 procent.

Waar tabel 2 de productie in aantal zaken per rechtsgebied toont voor de periode 2016-2020, toont tabel 3 de procentuele groei of daling van het aantal afgehandelde zaken en van de werklast ten opzichte van 2019. Hierbij zijn productie-aantallen van zowel 2019 als 2020 gewogen met dezelfde wegingsfactoren, gebaseerd op het huidige bekostigingsmodel.

In tabel 4 is weergegeven hoe de productie in aantal zaken in 2020 zich verhoudt tot de afspraken die hierover met de minister van JenV zijn gemaakt.

De rol van de Rechtspraak in de samenleving ontwikkelt zich voortdurend. De Rechtspraak zoekt steeds naar verbinding met de samenleving. Conflictdiagnose en regievoering door de rechter zijn daarbij instrumenten met als doel geschil- en conflictoplossing op maat. Deze geschiloplossing kan vorm krijgen door mediation naast rechtspraak. In civiele en bestuursrechtelijke zaken is dat al langere tijd het geval. De rechter beslist, schikt óf verwijst in die zaken naar mediation. Dit kan op elk moment in de procedure plaatsvinden. Daarnaast is soms ook een combinatie mogelijk van mediation en rechtspraak.

In tabel 5 wordt het landelijk beeld weergegeven van het aantal mediations
in 2020, ten opzichte van 2019. Het totaal aantal verwijzingen naar mediation (figuur 3) was in 2020 fors lager dan in 2019: 2513 in 2020 tegenover 3442 in 2019, een afname van zo’n 28 procent. Een dergelijke afname heeft zich sinds de start van de verwijzingsvoorziening “Mediation naast rechtspraak” niet eerder voorgedaan en is overduidelijk een gevolg van de maatregelen die zijn getroffen in verband met de verspreiding van het coronavirus.

Tabel 6 laat zien hoe de gemiddelde personele bezetting en het volume afgehandelde zaken zich in de afgelopen jaren hebben ontwikkeld. In de bezettingscijfers, zoals gepresenteerd in paragraaf 3.2, is te zien dat de personeelsomvang eind 2020 licht hoger was dan eind 2019. De capaciteitsuitbreiding van de afgelopen jaren is nodig voor het verlagen van de werkdruk, het kunnen werken volgens de professionele standaarden en om rekening te houden met natuurlijk verloop (vervangingsvraag). De gemiddelde bezetting, zoals hier wordt gebruikt, is van 2019 naar 2020 licht toegenomen (3,4 procent). Omdat tegelijkertijd het zaakvolume (werklast) afnam (-14,6 procent), geldt dat de arbeidsproductiviteitsindicator als resultante afnam (-17,4 procent) ten opzichte van 2019.

De coronacrisis is van grote invloed geweest op de productiviteit in 2020. Om de achterstanden niet te ver te laten oplopen, is extra personeel ingezet (bijv. om stukken te digitaliseren). Hierdoor zijn de productiviteitscijfers niet vergelijkbaar met eerdere jaren.

Tabel 7 geeft een beeld van de kostenontwikkeling, gecorrigeerd voor inflatie van lonen en prijzen bij de overheid. De totale voor inflatie gecorrigeerde kosten die de Rechtspraak heeft gemaakt zijn in 2020 toegenomen met 1,4 procent. Zowel de personele kosten als de materiële kosten namen toe, zij het in verschillende mate. Omdat het zaakvolume in 2020 afnam, terwijl de kosten licht toenamen, zijn de kosten voor een vergelijkbare hoeveelheid zaken in 2020 gestegen. Over de periode 2016-2020 nam het gewogen zaakvolume af. Van 2019 naar 2020 is de afname 14,6 procent. Een toenemend kostenniveau gecombineerd met afnemende gewogen zaakzwaarte, betekent dat de kostenproductiviteit afneemt (15,8 procent afname in 2020 ten opzichte van 2019).

Alle gerechten hebben een zogenoemde werkvoorraad. Dit zijn zaken die wachten op behandeling, of zijn binnengekomen, maar nog niet zijn afgedaan. Tabel 8 toont de werkvoorraadontwikkeling per rechtsgebied. De totale werkvoorraad nam in 2020 toe met ruim 22.500 zaken ten opzichte van de voorraad een jaar eerder (plus 6 procent).

Bij de rechtbanken is de toename van de werkvoorraad vooral zichtbaar bij bestuurszaken en bij kantonstraf (overtredingen en Mulderzaken). De werkvoorraad bij handelszaken nam af. De oorzaak hiervan is de mutatie van de insolventiezaken: er is een beperktere instroom en een grotere uitstroom.

Bij de gerechtshoven nam de werkvoorraad licht toe. Een verschuiving is wel zichtbaar: de voorraad strafzaken neemt toe en de voorraad civiele zaken en belastingzaken neemt af.

Bij het CBb en de CRvB is de voorraad gedaald. Bij beide bijzondere colleges is de voorraad met ongeveer 1.000 zaken afgenomen. Bij het CBb is de relatieve daling ten opzichte van het voorgaande jaar het grootst. Bij het CBb is de absolute afname van de voorraad het grootst bij zaken die betrekking hebben op meststoffenwetgeving. Bij het CRvB is de absolute afname van de voorraad het grootst bij zaken die betrekking hebben op arbeidsongeschiktheid.

Doorlooptijd gaat over hoelang de behandeling van een rechtszaak van begin tot het eind duurt. De doorlooptijd is gedefinieerd als de totale tijd die verstrijkt tussen het instromen en het uitstromen van een zaak bij 1 gerechtelijke instantie.

Er zijn normen geformuleerd voor de duur van rechtszaken. Daartoe zijn rechtszaken opgedeeld in 38 verschillende proceduretypen met ieder 1 of 2 eigen doorlooptijdnormen; 32 normen voor de rechtbanken en 15 voor de gerechtshoven. Die normen bestaan uit 2 elementen: de termijn waarbinnen een zaak afgehandeld dient te zijn en het percentage zaken dat binnen die termijn is afgehandeld.

Landelijk totaalbeeld

De afgelopen 5 jaar is de gemiddelde duur van rechtszaken (gewogen op de aantallen in 2020) toegenomen: bij de rechtbanken met 13 procent en bij de gerechtshoven met 27 procent. Oorzaken hiervoor zijn tekort aan rechters en raadsheren en in 2020 de zittingsuitval als gevolg van de coronacrisis. Er zijn grote verschillen zichtbaar tussen gerechten en zaakstromen.

Bij de rechtbanken is de gemiddelde duur van rechtszaken in 2020 vergeleken met 2016 met 13 procent afgenomen. Uit figuur 4 blijkt dat de mate waarin rechtszaken bij de rechtbanken aan de normduur voldoen in de periode 2016 t/m 2019 erg constant 92 procent is, maar in 2020 als gevolg van de coronacrisis is gedaald naar 87 procent. De grootste daling doet zich voor bij bestuursrecht, maar ook bij de andere rechtsgebieden is een daling te zien.

Bij de gerechtshoven is tussen 2016 en 2020 de gemiddelde doorlooptijd van rechtszaken toegenomen met ruim een kwart, van gemiddeld 35 naar gemiddeld 45 weken. In 2020 nam de gemiddelde duur met ongeveer 4 weken toe in vergelijking met 2019. De oorzaak hiervan ligt grotendeels in het feit dat een groot aantal fysieke zittingen niet kon doorgaan vanwege de coronacrisis. Ook was niet overal de personeelsbezetting op volle sterkte.

Uit figuur 5 blijkt dat sinds 2016 rechtszaken bij gerechtshoven steeds minder aan de normduur voldoen. In 2016 werd nog 73 procent van alle rechtszaken binnen de norm afgedaan, in 2020 was dat 58 procent. De grootste verslechtering is te zien bij strafzaken en belastingzaken.

Hieronder volgt per rechtsgebied een beschrijving van de ontwikkelingen in 2020.